Open Innovation và Trí tuệ nhân tạo: Hợp lực hay thay thế?

Trong hai thập kỷ qua, khái niệm “Đổi mới sáng tạo mở” (Open Innovation - OI) do Henry Chesbrough đề xuất đã làm thay đổi cách thức đổi mới tại nhiều doanh nghiệp. Nếu như trước kia, các công ty chủ yếu dựa vào nghiên cứu phát triển nội bộ, thì ngày nay, OI khuyến khích việc tận dụng các nguồn tri thức bên ngoài - từ viện nghiên cứu, startup cho đến cộng đồng người dùng - để thúc đẩy đổi mới. Tuy nhiên, sự phát triển mạnh mẽ của Trí tuệ nhân tạo (AI) trong thời gian gần đây đang đặt ra một bước ngoặt mới: liệu AI sẽ trở thành động lực tăng tốc cho OI, hay dần thay thế những nguyên tắc cốt lõi của mô hình này?

Bài nghiên cứu “Open Innovation in the Age of AI” (California Management Review, 2024) đưa ra một khung phân tích sâu sắc để trả lời câu hỏi trên. Theo đó, AI đang ảnh hưởng đến OI theo ba hướng chính: hỗ trợ (enhance), kích hoạt (enable) và thay thế (replace).

AI hỗ trợ đổi mới sáng tạo mở (Enhancing OI)

Ở cấp độ này, AI được xem là công cụ bổ sung nhằm tăng hiệu quả cho các hoạt động OI truyền thống. Chẳng hạn, việc tìm kiếm ý tưởng không còn giới hạn ở các buổi brainstorming hoặc khảo sát khách hàng, mà có thể được thực hiện thông qua phân tích dữ liệu lớn từ mạng xã hội, đánh giá cảm xúc người dùng (sentiment analysis), hoặc các mô hình dự đoán xu hướng tiêu dùng.

AI cũng giúp tối ưu hóa quá trình đánh giá ý tưởng, vốn trước đây phụ thuộc nhiều vào các chuyên gia. Nghiên cứu cho thấy AI đặc biệt hiệu quả trong việc loại bỏ các ý tưởng kém chất lượng, nhờ đó giảm tải công việc cho con người và giúp họ tập trung vào những sáng kiến có tiềm năng cao hơn. Bên cạnh đó, AI còn giúp cá nhân hóa phản hồi dành cho người đóng góp ý tưởng - yếu tố quan trọng trong việc duy trì tương tác dài hạn với cộng đồng đổi mới.

Một khía cạnh đáng chú ý khác là khả năng AI kết nối các doanh nghiệp với đối tác phù hợp trong mạng lưới đổi mới. Các nền tảng sử dụng máy học có thể sàng lọc dữ liệu học thuật, bằng sáng chế, và hồ sơ chuyên gia để gợi ý những đối tác chiến lược tiềm năng - điều mà trước đây phải mất nhiều tháng tìm kiếm thủ công.

AI kích hoạt mô hình OI mới (Enabling OI)

Không chỉ dừng ở vai trò hỗ trợ, AI còn mở ra những mô hình hợp tác và đổi mới hoàn toàn mới. Một ví dụ điển hình là nền tảng TONEX trong ngành âm nhạc, cho phép nghệ sĩ “số hóa” âm thanh của các ampli cổ bằng AI và bán lại dưới dạng kỹ thuật số. Nhờ đó, những người không có điều kiện tiếp cận thiết bị vật lý vẫn có thể sử dụng âm thanh chất lượng cao trong sáng tác. Đây là minh chứng cho thấy AI không chỉ hỗ trợ quy trình đổi mới, mà còn kiến tạo thị trường và mô hình kinh doanh mới dựa trên tài sản tri thức số.

Một ví dụ khác là công ty Recorded Future, chuyên phân tích dữ liệu từ Internet và dark web để tạo ra “trí tuệ mở” phục vụ cho an ninh mạng. Dữ liệu công khai, vốn thường bị bỏ qua, nhờ AI đã trở thành nguồn tài nguyên giá trị - mở ra hướng đi mới cho các mô hình kinh doanh dựa trên khai thác tri thức mở.

Ngoài ra, AI còn thúc đẩy các mô hình học máy liên kết (federated learning), cho phép nhiều tổ chức cùng huấn luyện một mô hình mà không phải chia sẻ dữ liệu gốc. Điều này đặc biệt quan trọng trong những lĩnh vực nhạy cảm như y tế, ngân hàng, và thành phố thông minh - nơi việc chia sẻ dữ liệu gặp rào cản pháp lý hoặc đạo đức.

AI thay thế các thực hành OI truyền thống (Replacing OI)

Ở mức độ cao nhất, AI không chỉ hỗ trợ hay kích hoạt đổi mới mà có thể hoàn toàn thay thế các thực hành OI cũ. Trước đây, ý tưởng là tài sản quý hiếm và việc thu hút ý tưởng từ bên ngoài là mục tiêu chính của OI. Nhưng hiện tại, AI có thể tự tạo ra ý tưởng dựa trên phân tích xu hướng thị trường, hành vi người dùng, và dữ liệu quá khứ. Thậm chí, một số nghiên cứu cho thấy AI còn có khả năng đưa ra ý tưởng sáng tạo hơn cả con người trong một số bối cảnh.

Bên cạnh đó, dữ liệu tổng hợp (synthetic data) do AI tạo ra có thể thay thế dữ liệu thật trong nhiều quy trình hợp tác. Trong ngành ô tô, dữ liệu lái thử ảo được sử dụng để huấn luyện xe tự hành mà không cần thực hiện các bài kiểm tra nguy hiểm trên thực tế. Ở đây, AI không chỉ thay đổi phương pháp đổi mới - mà còn thay đổi bản chất của dữ liệu, từ nguồn “chia sẻ” sang nguồn “tự tạo”.

Cuối cùng, các hệ thống đa tác nhân (multi-agent systems) - nơi các AI agent tự động giao tiếp, thương lượng, và triển khai sáng kiến - đang dần thay thế vai trò hợp tác con người. Những hệ thống này có thể hoạt động hiệu quả hơn, linh hoạt hơn, và mở rộng quy mô nhanh hơn so với các mô hình OI truyền thống vốn phụ thuộc vào yếu tố tổ chức và quản trị con người.

Vậy làm thế nào để “hợp lực” tương lai AI và con người?

Mặc dù AI có tiềm năng thay thế nhiều khía cạnh của OI, bài nghiên cứu cho rằng tương lai đổi mới vẫn cần sự kết hợp giữa AI và con người. Con người vẫn giữ vai trò quan trọng trong việc đánh giá bối cảnh, ra quyết định đạo đức, và sáng tạo mang tính cảm xúc - điều mà AI hiện chưa thể thay thế. Do đó, các mô hình đổi mới “lai” (hybrid innovation) được xem là hướng đi bền vững nhất: AI đảm nhiệm khâu xử lý dữ liệu và gợi ý, con người đảm nhiệm đánh giá và kết nối.

Tuy nhiên, cũng cần nhìn nhận các rủi ro: việc lạm dụng AI có thể dẫn đến mất kỹ năng tư duy, gia tăng sự phụ thuộc và xói mòn quyền riêng tư. Những vụ kiện tụng gần đây về sử dụng dữ liệu để huấn luyện AI là minh chứng cho sự cần thiết phải điều chỉnh chính sách phù hợp.

Kết luận: AI không chỉ là công cụ đổi mới, mà đang tái định hình lại chính khái niệm đổi mới sáng tạo mở. Nếu được tích hợp một cách chiến lược, AI sẽ là “đồng minh” đắc lực để mở rộng cơ hội sáng tạo. Ngược lại, nếu không kiểm soát tốt, AI có thể làm mai một tinh thần hợp tác - nền tảng cốt lõi của OI.

Nguồn tham khảo:

Holgersson, M., Dahlander, L., Chesbrough, H., & Bogers, M. (2024). Open Innovation in the Age of AI. California Management Review, 67(1), 5-20.