Trí tuệ nhân tạo và Sở hữu trí tuệ: Góc nhìn kinh tế trong kỷ nguyên đổi mới
Trong kỷ nguyên cách mạng công nghiệp lần thứ tư, trí tuệ nhân tạo (AI) đang làm thay đổi nhanh chóng cách thức con người sáng tạo và đổi mới. Báo cáo “Artificial Intelligence and Intellectual Property: An Economic Perspective” do Tổ chức Sở hữu trí tuệ thế giới (WIPO) công bố đã mang đến một cái nhìn sâu sắc từ góc độ kinh tế về tác động của AI đến hệ thống sở hữu trí tuệ (IP).
AI - Công cụ hay người sáng tạo mới?
AI ngày nay không còn đơn thuần là một công cụ hỗ trợ, mà đang trở thành “người sáng tạo” trong nhiều lĩnh vực. AI có thể viết sách, sáng tác nhạc, tạo ra tranh vẽ hay thậm chí đưa ra những sáng kiến công nghệ. Điều này đặt ra nhiều câu hỏi về tính hợp pháp và quyền sở hữu đối với các sản phẩm do AI tạo ra.
Báo cáo chia AI thành bốn cấp độ sáng tạo:
- AI như công nghệ cốt lõi - các thuật toán và mô hình AI nền tảng.
- AI hỗ trợ sáng tạo - AI như công cụ trong quá trình phát minh, không ảnh hưởng trực tiếp đến kết quả.
- AI tích hợp vào sản phẩm - AI đóng vai trò trong chính bản thân sản phẩm.
- AI tự động sáng tạo - các sản phẩm được AI tạo ra gần như không có sự can thiệp của con người.
Cấp độ thứ tư là nơi nảy sinh nhiều tranh cãi pháp lý nhất, đặc biệt trong việc xác định quyền tác giả và bằng sáng chế.
Sở hữu trí tuệ (IP) dưới góc nhìn kinh tế
Theo các nhà kinh tế học, hệ thống IP ra đời để giải quyết “bài toán khuyến khích” - giúp các nhà sáng tạo có thể thu lợi từ công sức đầu tư vào nghiên cứu và phát triển. Tuy nhiên, nếu AI có thể tự động tạo ra giá trị mà không cần chi phí đầu tư lớn, thì vai trò của các cơ chế bảo hộ như bằng sáng chế hay bản quyền cần được xem xét lại. Ví dụ, trong ngành dược, việc phát triển một loại thuốc mới tốn hàng tỷ USD và hàng chục năm thử nghiệm. Nếu AI giúp rút ngắn quá trình này, câu hỏi đặt ra là: có còn cần thiết phải cấp độc quyền trong 20 năm?
Tác động tới ngành sáng tạo
Trong ngành âm nhạc, điện ảnh, hội họa - nơi bản quyền là công cụ bảo vệ chính - AI có thể làm thay đổi hoàn toàn “cuộc chơi”. Tác phẩm do AI tạo ra hiện chưa được công nhận bản quyền ở nhiều quốc gia. Điều này vừa mở ra cơ hội phổ cập sáng tạo, vừa đe dọa thu nhập và vị thế của nghệ sĩ truyền thống.
Nếu không có bản quyền, doanh nghiệp có thể ngại đầu tư vào các sản phẩm dùng AI do thiếu cơ chế bảo vệ lợi ích. Ngược lại, AI cũng có thể “giải phóng” năng lực sáng tạo, nhất là với người trẻ, người khuyết tật, hoặc các nhóm ít được tiếp cận cơ hội trước đây.
Dữ liệu huấn luyện - tài nguyên chiến lược
AI không thể hoạt động nếu thiếu dữ liệu. Báo cáo chỉ ra rằng việc truy cập vào dữ liệu chất lượng cao là một rào cản lớn, đặc biệt khi phần lớn dữ liệu này thuộc quyền sở hữu hoặc bị giới hạn bởi pháp luật, như dữ liệu y tế, hình ảnh, văn bản có bản quyền.
Kết luận: Báo cáo khuyến nghị rằng các nhà hoạch định chính sách cần thận trọng, không vội vàng thay đổi khung pháp lý khi chưa có đủ bằng chứng thực tiễn. Trong khi đó, sự mơ hồ pháp lý cũng có thể kìm hãm đổi mới nếu không được giải quyết sớm.
Vai trò của các nhà nghiên cứu kinh tế là hết sức quan trọng trong giai đoạn này - để đánh giá đúng tác động của AI lên hệ sinh thái sáng tạo, thị trường lao động và mô hình kinh doanh tương lai.
Nguồn tham khảo:
Dernis, H., & Gkotsis, P. (2023). Artificial intelligence and intellectual property: An economic perspective (WIPO Economic Research Working Paper No. 77). World Intellectual Property Organization.
